کد مطلب:99115 شنبه 1 فروردين 1394 آمار بازدید:296
این كار، گرچه از عصر غیبت آغاز شد و آثاری در این زمینه پدید آمد چون،«كتاب الدعاء» از كلینی،«كامل الزیارات» از ابن قولویه، كتاب «الدعا و المزار» تالیف شیخ صدوق،«كتاب المزار» از شیخ مفید و «مصباح المتهجد» از شیخ طوسی و «روضه العابدین» تالیف كراجكی.[1]. لیك برخی از اینها در دسترس نیست. تا اینكه سید بن طاووس (م 664 ق) نهضتی علمی در احیاء ادعیه و زیارات به پا كرد. وی هنگام تالیف مهج الدعوات می گوید: هذا آخر ما وقع فی الخاطر... و لو اردنا اضعافه و كلما عرفناه كنا خرجنا عما قصدناه فان فی خزانه كتبنا فی هذه الاوقات اكثر من سبعین مجلدا فی الدعاء.[2]. ایشان اراده می كند مصباح المتهجد شیخ طوسی را تكمیل كند و در این زمینه می نگارد: فعزمت ان اجعل ما اختاره- بالله جل جلاله- مما رویته او وقت علیه و ما یاذن جل جلاله فی اظهاره من اسراره و ما هدانی الیه كتابا مولف اسمیه كتاب تتمات مصباح المتهجد و مهمات فی صلاح المتعبد.[3]. سپس از ده كتاب در تكمیل كتاب مصباح المتهجد یاد می كند. به جز آن، سید هفت كتاب دیگر نیز در همین زمینه تالیف كرده كه مجموع آثار [صفحه 105] وی در زمینه دعا و زیارت هفده اثر می باشد. معرفی اجمالی این هفده اثر چنین است: 1- الاقبال، این كتاب در دوازده باب تنظیم شده بر حسب ماههای سال و در هر باب، اعمال مربوط به ایام و لیالی آن بیان شده است. این كتاب چندین بار به طبع رسیده، طبع حجری از سوی دارالكتب الاسلامیه در سه جلد با تحقیق جواد قیومی اصفهانی از سوی دفتر تبلیغات اسلامی در یك مجلد در سال 1417 ق- 1996 م از سوی موسسه الاعلمی در بیروت. گفتنی است سید بن طاووس كتاب «الاقبال» را دو مجلد به حساب آورده است. 2- مهج الدعوات و منهج العبادات، سید بن طاووس در این كتاب حزر، قنوت و ادعیه پیامبر و ائمه را به ترتیب ذكر كرده و پایان بخش كتاب را ادعیه متفرقه می باشد. این كتاب چندین بار به طبع رسیده، نخست طبع حجری و در سال 1416 ق از سوی دارالكتب الاسلامیه تهران و موسسه الاعلمی بیروت منتشر شده است. 3- جمال الاسبوع، این اثر به بیان اعمال و آداب ایام هفته اختصاص دارد. پس از طبع حجری آن، در سال 1371 ش با تحقیق آقای جواد قیومی از سوی انتشارات آفاق به طبع رسید. كتاب دارای 49 فصل است و در چاپهای حجری ترجمه فارسی عنوانها و احادیث، به قلم شیخ عباس قمی، درج شده است. 4- فلاح السائل، این اثر از سوی دفتر انتشارات اسلامی به طبع رسیده و موضوع آن ادعیه و اعمال عبادی شب و روز است. كتاب دارای 43 فصل می باشد. تحقیقی از این كتاب در حال انجام است كه از سوی انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی به طبع خواهد رسید.[4]. 5- فتح الابواب بین ذوی الالباب و بین رب الارباب فی الاستخارات، این كتاب با تحقیق حامد الخفاف از سوی موسسه آل البیت در سال 1409 منتشر شد. [صفحه 106] روایات مربوط به استخاره، فضیلت آن، كیفیت و چگونگی استخاره در آن گرد آمده، همچنین نویسنده تعلیق و توضیحاتی در مطالب مختلف ارائه داده است. 6- امان من اخطار الاسفار و الازمان، این نوشته با تحقیق موسسه آل البیت در سال 1409 قمری به طبع رسید و دارای 13 باب و 95 فصل است و چنانچه از عنوان كتاب برمی آید آداب و ادعیه مناسب سفر در آن فراهم آمده است. 7- المجتنی من الدعاء المجتبی. برخی دعاهای برگزیده به همراه حكایت هایی، محتوای كتاب را تشكیل می دهد. آقای صفاءالدین بصری آن را تحقیق كرده و از سوی بنیاد پژوهشهای اسلامی آستان قدس رضوی به چاپ رسیده است. 8- الدروع الواقیه، این كتاب دارای 23 فصل در فضیلت قرائت برخی سور قرآن، ادعیه ایام هفته و مطالب دیگر می باشد، كه با تحقیق موسسه آل البیت در سال 1414 ق به طبع رسید. 9- مصباح الزائر الكبیر، این نوشته حاوی زیارات پیامبر و ائمه می باشد كه با تحقیق موسسه آل البیت به عنوان یكی از مصادر بحارالانوار در سال 1417 به چاپ رسید. 10- مصباح الزائر الصغیر، 11- اسرار الصلاه، 12- اسرار الدعوات، 13- الاسرار المودعه فی ساعات اللیل و النهار، 14- مسالك المحتاج الی الله فی مناسك الحاج، 15- زهره الربیع فی ادعیه الاسابیع، 16- المضمار للسباق و اللحاق. كتب شماره ی ده به این طرف تا كنون به طبع نرسیده است. سید در این مجموعه یك دوره ادعیه و آداب شبانه روز، هفته، ماه و سال را جمع كرده و هم چنین ادعیه و آداب مواقف خاص، چون سفر و حج را نیز به آن [صفحه 107] ضمیمه كرده است. به جز آن، زیارات ائمه معصومین علیهم السلام را جمع كرده و در كنار آن به اسرار آن پرداخته است. نهضت احیاء ادعیه و اذكار كه با سید بن طاووس آغاز گشت، پس از وی نیز دنبال شد. به عنوان نمونه می توان از اینها یاد كرد: 1- كتاب المزار، شهید اول (786-734 ق). این كتاب در سال 1401 ق توسط موسسه الامام المهدی در قم تحقیق و منتشر شد و در سال 1416 توسط آقای محمود بدری تحقیق و موسسه المعارف الاسلامیه آن را به چاپ رساند. این كتاب حاوی زیارات ائمه و پیامبر و اعمال برخی مساجد و اماكن می باشد. مولف آن را رد دو باب و 15 فصل مرتب ساخته است. 2- البلد الامین، تقی الدین ابراهیم الكفعمی (م 905 ق) این كتاب حاوی ادعیه و زیارات روزانه، هفتگی و دوازده ماه می باشد. 3- المصباح (جنه الامان الواقیه و جنه الایمان الباقیه)، این كتاب در ضمن 50 فصل، برخی ادعیه و زیارات و نیز اعمال ماههای رجب تا ذی القعده، را گردآورده است. دارای طبع حجری است. و در سال 1413 ق از سوی مطبعه النعمان در دو جلد به چاپ رسید. 4- مفتاح الفلاح شیخ بهائی (م 1030 ق) در این كتاب اعمال و آداب دینی و عبادی یك روز و شب گرد آمده. محمد اسماعیل خواجوی مازندرانی بر این كتاب تعلیقاتی دارد كه در چاپ دفتر انتشارات اسلامی، تحقیق سید مهدی رجائی ضمیمه شده است. 5- زادالمعاد، محمد باقر مجلسی (م 1111 ق) این كتاب كه به زبان فارسی تالیف شده، حاوی ادعیه مختلف، فضائل پاره ای نمازها و برخی آداب و دستورات دینی است. در این دوره های اخیر كتب بسیاری به فارسی و عربی در این زمینه تحریر شده كه سرآمد همه، مفاتیح الجنان شیخ عباس قمی و برخی دیگر از آثار اوست. [صفحه 108] به جز از مفتاج الجنه، اثر سید محسن عاملی و مصباح المنیر اثر علی مشكینی هم باید یاد كرد. تا اینجا گزارشی كوتاه از دو مشخصه ی عصر جمع و تبویب ارائه شد، باید دانست كه به غیر از این كتب حدیثی كه ضمن این بحثها از آنها سخن رفت، كتابهای معتبر و برجسته ی دیگر حدیثی نیز تالیف شده، كه شایسته است از آنها یاد گردد. به ترتیب زمان به اهم آنها كه تا كنون به چاپ رسیده اند اشاره می شود: 1- بصائر الدرجات، تالیف ابوجعفر محمد بن الحسن بن فروخ الصفار القمی (م 290 ق) می باشد كه با تصحیح میرزا حسن كوچه باغی از سوی كتابخانه آیه الله مرعشی به طبع رسید. این كتاب دارای ده جزء، 188 باب و 1881 حدیث می باشد. 2- المحاسن، نوشته احمد بن محمد بن خالد برقی (م 274 یا 280 ق) این كتاب با تصحیح مرحوم محدیث ارموی، در دو جلد به طبع رسید. محتوای آن آداب و رسوم و اخلاقیات می باشد این اثر دارای 11 كتاب، 551 باب و 2636 حدیث می باشد. 3- المومن، نوشته حسین بن سعید اهوازی، از شخصیت های برجسته شیعی در قرن سوم. این كتاب به تازگی از سوی مدرسه الامام المهدی تحقیق و نشر یافته است. دارای هشت فصل و 201 حدیث می باشد. احادیث آن پیرامون مومن، صفات و ابتلاء او می باشد. 4- الزهد، تالیف حسین بن سعید اهوازی، از شخصیت های قرن سوم. این اثر را غلامرضا عرفانیان تحقیق نموده و مطبعه العلمیه به طبع رسانده است. روایات آن در موضوع زهد، در 5 باب با 290 حدیث تنظیم شده است. 5- قرب الاسناد، نوشته ی عبدالله بن جعفر حمیری، از شخصیت های قرن سوم. این اثر به تازگی از سوی موسسه آل البیت با تحقیق و تصحیح متقن و زیبا به طبع رسیده است. روایات این كتاب از سه امام نقل شده، یعنی امام صادق علیه السلام، امام كاظم علیه السلام، امام رضا علیه السلام. تعداد روایات این كتاب 1387 حدیث می باشد و آن را از آن [صفحه 109] رو قرب الاسناد نامیده اند كه راویان اسناد آن، بیشتر از سه نفر نیستند. 6- تفسیر العیاشی، اثر محمد بن مسعود عیاشی السلمی السمرقندی، از عالمان شیعی در قرن سوم. تحقیق و تصحیح آن را سید هاشم رسولی محلاتی بر عهده داشته و مكتبه العلمیه الاسلامیه عهده دار نشر آن شده است. این كتاب در دو جلد و 2691 حدیث و تفسیر آیات قرآن از آغاز تا پایان سوره ی كهف می باشد. 7- تفسیر فرات الكوفی، تالیف فرات بن ابراهیم الكوفی زنده در قرن سوم. این كتاب با تحقیق محمد الكاظم از سوی وزارت ارشاد به طبع رسیده. روایات گزینش شده، صبغه تاویل آیات به ولایت اهل بیت را دارد. 8- دعائم الاسلام، گردآورده ی نعمان بن محمد تمیمی قمی (م 363 ق). تحقیق آن را آصف بن علی اصغر فیضی عهده دار بوده و از سوی دارالتعارف بیروت در دو جلد منتشر شده است. روایات آن فقهی است و در 26 كتاب منظم شده، اسناد حدیث مذكور است و مولف توضیحاتی در پاره ای موارد ارائه كرده. 9- كامل الزیارات، نوشته ی ابوالقاسم جعفر بن محمد بن قولویه (م 367 ق) این اثر با تصحیح علامه امینی در مطبعه المرتضویه در نجف به طبع رسید. موضوع آن زیارات ماثوره ی معصومین و دارای 108 باب می باشد. اسناد احادیث مذكور است. ضمنا این كتاب از جایگاهی برجسته، نزد عالمان رجال و حدیث برخوردار گشته. 10- تحف العقول، تالیف حسن بن علی بن شعبه حرانی، از شخصیت های قرن چهارم. روایات این كتاب متنوع و بیشتر در موضوعات اخلاقی است، ترتیب معصومین در گزینش و تنظیم احادیث ملحوظ شده. این كتاب دارای ترجمه فارسی می باشد. 11- تفسیر القمی، تالیف علی بن ابراهیم قمی، از شخصیت های قرن سوم و چهارم. با تصحیح سید طیب موسوی جزایری و از سوی موسسه دارالكتاب در قم منتشر شد. یك دوره روایات تفسیری از اول تا آخر قرآن در آن گرد آمده و اسناد احادیث را نویسنده آورده است. 12- غیبه النعمانی، تالیف ابن ابی زینب محمد بن ابراهیم النعمانی، از عالمان [صفحه 110] شیعی در قرن چهارم. این كتاب با تحقیق استاد علی اكبر غفاری از سوی مكتبه الصدوق منتشر شده است. روایات آن درباره ی غیبت حضرت مهدی علیه السلام بوده و مشتمل بر 26 باب و 474 حدیث می باشد. 13- الاشعثیات، تالیف محمد بن اشعث كوفی، زنده در قرن چهارم. از این كتاب گاهی با نام جعفریات یاد می شود. غالب روایات آن فقهی و در 16 كتاب تبویب شده است. 14- الامالی، تالیف شیخ مفید (م 413 ق) این كتاب با تحقیق استاد علی اكبر غفاری و حسین استاد ولی، از سوی انتشارات اسلامی نشر یافته است. دارای مباحث گوناگون اخلاقی و سنن می باشد از 42 مجلس ترتیب یافته كه گاه با نام مجالس مفید از آن یاد می شود. حسین استاد ولی آن را به فارسی برگردانده و بنیاد پژوهشهای اسلامی مشهد آن را به چاپ رسانده است. 15- المزار، نوشته شیخ مفید (م 413 ق). این اثر را مدرسه الامام المهدی تحقیق و منتشر كرده و دارای دو بخش، 96 فصل و 140 حدیث می باشد. بخش نخست آن به فضیلت برخی اماكن و زیارات اختصاص دارد و در بخش دوم، زیارت های اهل بیت را نقل كرده است. 16- شهاب الاخبار، تالیف قاضی قضاعی (م 454 ق). در این كتاب كلمات قصار پیامبر گرد آمده. دارای شرحی فارسی است، كه نام شارح مجهول است. مرحوم جلال الدین ارموی آن را تصحیح و مركز انتشارات علمی و فرهنگی به چاپ رسانده است. 17- غررالحكم، تالیف عبدالواحد آمدی تمیمی، از عالمان شیعی در قرن پنجم. سخنان كوتاه امیرالمومنین علیه السلام به ترتیب الفبا در آن گرد آمده است، فصول كتاب 91 و روایات آن را قریب به یازده هزار گفته اند. این كتاب توسط محمد علی انصاری به فارسی ترجمه شده و جمال الدین خوانساری آن را در هفت جلد شرح [صفحه 111] كرده دو معجم لفظی دارد كه یكی توسط آقای علی رضا برازش و از سوی انتشارات امیركبیر در سه جلد به طبع رسیده و دیگری از سوی مركز مطالعات و تحقیقات اسلامی منتشر گشت. هم چنین تصنیف موضوعی آن را همان مركز منتشر نمود. این كتاب با تصحیح حسین اعلمی و از سوی موسسه اعلمی در بیروت منتشر شد. 18- اعلام الوری باعلام الهدی، تالیف ابوعلی الفضل بن الحسن الطبرسی، از عالمان شیعی در قرن ششم. این كتاب به تازگی از سوی موسسه آل البیت تحقیق و در دو جلد به چاپ رسیده است. حاوی روایات مربوط به زندگانی، معجزات، فضائل و مناقب پیامبر و ائمه علیهم السلام می باشد. 19- الاحتجاج، تالیف ابومنصور احمد بن علی طبرسی از عالمان قرن ششم. این كتاب در دو جلد به چاپ رسیده و حاوی احتجاجات پیامبر و ائمه علیهم السلام با مخالفان در اصول و فروع می باشد. مصنف با اعتقاد به اینكه روایات این كتاب موافق اجماع یا شهرت و یا عقل بوده، از ذكر سند خودداری كرده. یك جلد آن توسط احمد غفاری مازندرانی ترجمه و شرح شد و مطبعه المرتضویه آن را منتشر ساخت. 20- مكارم الاخلاق، تالیف حسن بن فضل طبرسی، از عالمان قرن ششم. این كتاب با تحقیق محمد بحسین اعلمی از سوی موسسه اعلمی در بیروت منتشر شد. حاوی روایات اخلاقی و آداب است. سید ابراهیم میرباقری آن را به فارسی ترجمه كرده و انتشارات فراهانی در سال 1355 به چاپ رساند. 21- مشكاه الانوار، تالیف ابوالفضل طبرسی (م 600 ق). این كتاب در مكتبه الحیدریه نجف در سال 1385 ق به طبع رسید، متضمن روایات اخلاقی است و مولف، آن را در ده باب كه هر یك دارای فصولی است، تنظیم نمود. 22- ارشاد القلوب، تالیف ابومحمد حسن بن محمد دیلمی از عالمان قرن هشتم. این كتاب توسط منشورات الرضی در دو جلد به طبع رسید. جزء اول كتاب كه دارای 54 باب است. حاوی مطالب اخلاقی می باشد. و جزء دوم به فضائل [صفحه 112] امیرالمومنین علیه السلام اختصاص دارد. این كتاب را آقای هدایت الله مسترحمی به فارسی برگردانده است. 23- اعلام الدین، تالیف حسن بن ابی الحسن دیلمی، از عالمان قرن هشتم، این كتاب به تازگی توسط موسسه آل البیت تحقیق و منتشر شد. شیوه و سبك غالب كتاب را وعظ و ارشاد تشكیل می دهد گرچه شروع آن با احادیث توحیدی است. این اثر یكی از مصادر بحارالانوار و مستدرك الوسائل می باشد. مصنف، كتاب «البرهان علی ثبوت الایمان» نوشته ابوالصلاح حلبی را به صورت كامل در قسمت اول كتاب آورده. 24- عوالی اللئالی، تالیف محمد بن علی بن ابراهیم احصائی، ابن ابی جمهور، از عالمان قرن نهم. تحقیق آن را آقای مجتبی عراقی به عهده داشته و مطبعه سیدالشهدا آن را در چهار جلد منتشر ساخته و روایات آن فقهی می باشد.
یكی از مشخصه های دوره دوم حدیث شیعه، تنظیم و جمع آوری ادعیه و زیارات و اوراد و ازكار در مجموعه های اختصاصی است.
صفحه 105، 106، 107، 108، 109، 110، 111، 112.